AY VE GÜNEŞ TUTULMALARI NEDEN OLUR?
Arada bir karanlık bir şey güneşin yüzüne doğru ilerler, güneşin gökyüzündeki görüntüsü giderek küçülmeye başlar ve bazen büzülüp incelerek bir hilale benzer ya da tümüyle ortadan kaybolur. Birkaç dakika önce güneşin bulunduğu yerde donuk, armutsu bir parıldama görünür. Topraklar karanlıklaşır, soğuk bir rüzgâr eser, kuşlar uykuya dalar ve insanlar bazen akıllarını kaçıracak kadar korkarlar. O anda ne olmuştur? Öne sürülen doğal varsayım, birtakım kozmik kurtların ya da ejderhaların güneşi yutmuş olması ve onun bir daha çevreyi aydınlatmayacağı, yeryüzüne sürekli bir karanlık ile soğuğun egemen olacağı, insanları da içermek üzere her türlü yaşam biçiminin yok olacağı şeklindeydi. Oysa, bu sayılanlar kesinlikle gerçekleşmez. Birkaç dakika sonra güneş ilk kaybolduğu yanından yeniden görülmeye başlar. Giderek büyür ve bir süre sonra tüm görkemiyle gökte parıldamasını sürdürür.
Gerçekte burada ne olmuştur?
Bu önemli olay belki de ilk kez Babilli gökbilimcilerin dikkatini çekmiştir: Güneş tutulması (Türkçe’mizde giintutıılması da diyoruz Çeviren) olunca gökyüzü kararır, yıldızlar görünür ana Ay kesinlikle görülmez. Güneş tutulması her zaman yeniay zamanında ve Ay güneşi batıdan doğuya doğru geçtiği sırada gerçekleşir. İşte burada olayın nedeni ortaya çıkar. Ay güneşin önüne doğru devinir, onu kapatır ve güneş görülemez. Sonra Ay hareketini sürdürür ve güneş yeniden görünür.
Bu durumda, neden her yeniay zamanında güneş tutulması olayı yaşanmaz? Bunun nedeni güneş ve Ay’ın gökyüzünde tümüyle aynı yolu izlememeleridir. İkisinin yörüngesi birbiriyle küçük bir açı yapar ve genellikle Ay güneşi geçer. Güneşin biraz üstünde ya da altında yol alır. Yalnızca ikisinin yörüngelerinin çakıştığı yerde Ay gerçekten güneşin önüne gelir. Böyle iki kesişme noktası ya da düğüm vardır. Ve bunlar gökyüzünün karşılıklı yanlarındadır. Bazen yörüngelerin çakıştığı yerde Ay güneşin önüne geçer ve güneş tutulması olayı yaşanır.
Ay güneşin önünden geçerken, gölgesi yeryüzüne düşer. (Ay da, kendisi aydınlık olmayan ama ışıkta kalan her masif cisim gibi gölge oluşturur.) Gölgesi yeryüzüne vardığında, dünyanın yalnızca küçük bir yüzeyine düşer. Gölgenin karşıdan karşıya uzunluğu 160 kilometre, bazen daha da az olur. Bunun anlamı, siz güneşin tamamını örtülmüş olarak gördüğünüz zamanda bazen birkaç kilometre ötenizdeki bir başka kişinin Ay’ın bir parçasını örtülü olarak görmesi demektir. Bu olaya parçalı güıı tutulması denilir. Biraz daha ötedeki insanlar tutulma olayını hiç görmeyebilirler. Ay devinimini sürdürdükçe dünya üzerindeki gölgesi de yer değiştirir. Ama her zaman pek büyük bir gölge oluşturmaz. Ve bir yerdeki güntutulması en çok yedi dakika sürer.
Güneş ve Ay, gökyüzündeki farklı konumlarında biraz farklı görünürler. Ortalama olarak Ay güneşten biraz daha küçük göründüğünden, tam önüne geldiğinde güneşin tüm yüzünü kapayamaz. Karanlık ayın çevresinde ince bir halka şeklinde parlak güneş ışığı görünür. Bu olaya da, halkalı güneş tutulması denilmektedir.
Gökbilimciler güneş ile Ay’ın yörüngelerinin üzerindeki devinimi hakkında çalışmaya başlayınca, tutulma olayının ne zaman meydana geleceğini önceden kestirebildiler. Antik çağın gökbilimcileri için bu önemli bir görevdi. Çünkü olay Tanrı’ ların mesajı gibi benimsendiğine göre, insanlar tutulma olayına hazırlıklı bulunmalıydılar. Onları tam olarak kestirebilmek iyi yapılan bir iş sayılıyordu. Çünkü, gökbilimciler Tanrı’ların isteklerinin iyi birer yorumlayıcısı olarak benimsenmekteydiler.
Babilliler tutulmaların önceden nasıl hesaplanabileceğini keşfetmişti. Eski Yunan uygurlığından Thales bu bilgiyi onlardan öğrendi. Anlatılanlara göre, Thales ÎÖ 585 yılında Anadolu’da yaşanan bir güneş tutulması olayını önceden kestirmişti. Gerçekte, bölgede yaşayan iki ulusun, Medialılar ve Likyalıların
orduları tutulmanın gerçekleşeceği sırada bir savaşa hazırlanıyorlardı. İki ordu btı kötü önbiliden o denli ürkmüştü ki, ivedi barış antlaşması yapıp ülkelerine geri döndüler. Çağımızın gökbilimcileri geriye doğru hesaplamalar yapıp o tutulmanın tarihini İÖ 28 mayıs 585 olarak buldular. Böylece tarihte iptal edilen ilk savaşın günü saptanmış oldu.
Bazen Ay da tutulur. Bu olay yalnızca dolunay döneminde ve güneş yeryüzünün bir tarafında, Ay da mukabili tarafta yer aldığında gerçekleşir. Eğer güneş tutulması olayını anlamışsak aytııtulması’m anlamakta da güçlük çekmeyiz: Ay tutulmasının yaşanmasının nedeni Ay’ın yeryüzünün gölgesinde kalmasıdır.
Yeryüzü, Ay’dan oldukça büyüktür. Bu yüzden gölgesi de daha büyük olur. Gerçekte yeryüzünün gölgesi Ay’ı tümüyle kaplar ve ay tutulması dünyanın o anda Ay’a bakan yüzündeki tüm insanlar tarafından izlenebilir. Ay tutulmaları, güneş tutulmasından daha uzun sürerler.
Bir kez daha yineleyeyim; aytutulması olayı her dolunay zamanı görülmez. Çünkü Ay ve güneş birbirlerinden farklı yörüngeleri izlemektedir. Genellikle dolunay zamanında dünyanın gölgesi Ay’ın altından ya da üstünden geçer. Eğer güneş bir düğüm noktasında ve Ay öteki düğüm noktasında yer alıyorsa, gerçek bir aytutulması olayı yaşanır. Ay tutulmaları da önceden kestirilebilir. Aslında bazı kişiler, güney İngiltere’deki Stonehedge anıtlarının güneş ve Ay tutulmalarını önceden kestirebilmek üzere yapılmış olduklarının düşünürler.