GELGİTLER YERYÜZÜNÜ NE YOLDA ETKİLER?
Gelgit olayı denizcilikte çok önemlidir. Kabarma durumu başladığında limanlardaki suyun düzeyi yükselir ve fazla yüklü gemiler altım deniz tabamna sürtmeden; döküntü kayalıkları, sığlıklar ve diğer kayalarla sorun yaşamadan seyir yapabilirler. İşte bu nedenle denizciler kabarma sırasında seyir yapmayı yeğler. Eğer herhangi bir nedenle gemi kabarma durumunda seyir yapamamışsa, ne kadar acelesi olursa olsun bir sonraki kabarma zamamm beklemek zorunda kalır. Bu yüzden, “Zaman ve gelgit olayı kimseyi beklemez” şeklindeki atasözü anlam kazanmaktadır.
Ayrıca gelgitlerin hemen ortaya çıkmasa bile, gene de çok
önemli bir etkisi daha vardır. Yeryüzü dönüp de gelgit olayıyla her iki yanında deniz suları kabardığında ve soma çekildiğinde kıyılarda deniz suyu ile karaların oldukça fazla sürtünmelere neden olacağı sığlık yerler bulunmaktadır. İşte buralarda kabarma ve çekilme olayları gerçekleşip sular gelir ve çekilirken geniş yüzeylerde denizin tabanını kazırlar.
Bu sürtünme aynen bir arabamn freninin yaptığı etkiye benzer etkiyi yaratır. Yeryüzünün dönüş hareketi de bu sürtünmeden etkilenir. Ve gezegenimiz bu fren etkisi altında kalır. Oysa ki, yeryüzünün dönüş devinimi o denli güçlüdür ki, fren etkisi pek küçük ve önemsiz boyutta kalmaktadır. Gerçekte gelgitlerin sonucu olarak gün, 62.500 yılda bir saniye uzar.
Dünyamn dönüşündeki bu yavaşlama pek küçük olmasına karşın, gene de bir birikimi oluşturur. Her yıl gerçekleşen saniyenin on binde birlik gecikme kesirleri, eğer gün hep aym uzunlukta olsa güneş tutulması olayında dünyaya düşen gölge hep aynı yerde kalması gerekliliğine karşın, gecikme nedeniyle bir önceki tutulmaya göre gölgenin yüzlerce kilometre ötede yeryüzüne düşmesine neden olur. İşte bu nedenle, güneş tutulmalarının gölgesinin yer değiştirmesiyle günün pek kısa bir süre olan uzamasını hesaplayabiliriz.
Yeryüzünün dönüşü başka bir etkiyle frenlenemez. Dünyanın kendi ekseni çevresinde dönüşü nedeniyle bir açısal momenti bulunmaktadır. Ve bu moment tümüyle ortadan kaldırılamaz. Eğer yeryüzünün kendi ekseni çevresindeki dönüşü yavaşlarsa, Ay’ın dönüşü hızlanacak ve gün uzayacaktı. Bu durumda Ay az da olsa yeryüzünden uzaklaşacak ve daha geniş bir yörünge üzerinde dolanacaktı.
Doğallıkla yeryüzünün de Ay üzerinde bir gelgit etkisi bulunmaktadır. Ay’a göre yeryüzü 81,3 katı daha fazla kütleli olduğu için, Ay üzerinde oldukça fazla gelgit etkisi yaratır (Bununla birlikte, Ay’ın daha küçük boyutta oluşu etkiyi azaltmaktadır.)
Ay’ın açısal momenti dünyamnkinden daha azdır ve onun üzerindeki gelgit etkisi kabuğundaki kayaların alttaki kayalara baskı yapmasıyla daha kolayca Ay’ı fren etkisi altında bırakabilir. Sonuç olarak, Ay’ın kendi ekseni çevresinde dönüşü, dünya çevresindeki dolammında, bir noktaya kadar yavaşlayabilir. Bunun anlamı, Ay yalmzca bir yüzünü dünyaya çevirmiş olduğundan gelgit kabarıklığının yeryüzüne bakan yüzünde gerçekleşmesi, ancak Ay’ın tam tersi yüzünün yerinde donmuş gibi kalmasıdır. Bu durumda yeryüzünün gelgit etkisi ile Ay’ın dönüşünün yavaşlaması pek artmaz. Böylece Ay’ın kendi ekseni ile dünya çevresindeki dönüşleri aym sürede gerçekleşir. Bu da, gelgit olayımn bir sonucudur.
